Controledwang, wantrouwen en levenskunst

Afspraken, adviezen, aanwijzingen: het zijn informatieve en goedbedoelde aansporingen die samenwerking in de hand werken. Als mensen willen samenwerken, moeten ze communiceren.

Echter, het voorschrijven van strikte gedragsregels en verboden (met boete of straf bij overtreding) zijn van een geheel andere aard. Tenzij wie ze oplegt voldoende macht heeft ben ik van mening dat zij de zaken er eigenlijk erger op maken en samenwerking, rust en vrijheid hinderen. En dan nog…

Maar waarom? Denk eens na over de onderliggende veronderstellingen bij verplichtingen en nog meer bij verboden. Het is ten eerste de opvatting dat je medemens niet te betrouwen is! De regel gaat er van uit dat mensen het juiste gedrag wel niet zullen stellen, tenzij het afgedwongen wordt. Dat ze slecht van wil zijn, en bovendien dat ze niet fatsoenlijk voor zichzelf kunnen beslissen. 

Denk hier eens over na. Iemand die van het begin af slecht over je denkt. Hoe sta je daar tegenover? Onwillig natuurlijk! Als hij zonder reden denkt dat je een klootzak bent, ben je niet bepaald geneigd erg vriendelijk te blijven. En helaas wordt op die manier het wantrouwen een self fulfilling prophecy. Men gaat zich als een klootzak gedragen, of toch daartoe geneigd zijn.

Nu, de sfeer van competitie en tijdsdruk waar ik het gisteren over had is hier ook een mooi voorbeeld van. Als er continu een strijd van allen tegen allen is, dan wil dit natuurlijk tot op een zekere schaal zeggen dat je medemensen niet te betrouwen zijn - want ze zijn de competitie.

Ik zeg niet dat die regels en controledwang de oorzaak zijn van zo'n onaangename sfeer. Het is eerder andersom. Maar ik weet wel dat de controledwang het verder in de hand werkt, dat het een self fulfilling prophecy op culturele schaal aan het begaan is.

Nu, daarnet sprak ik over onderliggende veronderstellingen. Meervoud. De tweede aanname die onder regels en verboden ligt is die van het vrezen te falen. Daarmee bedoel ik dat de regels gericht zijn op het voorkomen van bepaald gedrag, in plaats van het willen bereiken van iets - zoals samenwerking.

Ik weet dat het een subtiel onderscheid is, en misschien kan ik het niet van de eerste keer duidelijk maken, maar zelfs regels die iets verplichten vallen in deze valkuil. En dit zal je wellicht verbazen, want op het eerste zicht hebben verplichte regels toch een positief doel? Bijvoorbeeld: betaal je belastingen. Dat is een positieve handeling, en geen vermijdingsgedrag. 

Maar schijn bedriegt! Onderliggend zit er wel een negatief doel, namelijk: men wil niet dat je niet betaalt. Snap je? Een dubbele negatie. Aangezien het een plicht is, wil men voorkomen dat je verzuimt te betalen. Indien de vrees te falen niet aan de wortel van deze regel had gelegen, dan was het eerder een verzoek of een advies geweest.
Anders gezegd bestaat de vrees te falen ook uit de gedachte dat als die regel niet gevolgd wordt, als het doel niet bereikt wordt, het wel eens slecht zou kunnen aflopen. Bijvoorbeeld zou de staatsstructuur bedreigd kunnen worden wanneer belastingen niet afdwingbaar waren.

Waarom is dit nu zo erg? Wel, hoe meer iemand een houding van 'ik mag niet falen' heeft, dan 'ik kan het maar proberen, wie weet', hoe minder hij gericht zal zijn op samenwerking. De neiging tot competitie wordt groter, de rust neemt af, onzekerheid groeit. Eigenlijk gaat die persoon meer gaan overleven, en minder gaan leven.

Regels die een gevoel van onveiligheid in de hand werken en een sfeer van overleven cultiveren worden best tot een minimum beperkt. Want het is volgens mij een verdienste van cultuur om ons net in staat te stellen ons te verheffen boven het overleven en ten minste voor sommige dingen in het leven de kans geeft een levenskunst te beginnen in plaats van een levensstrijd.
We zouden eigenlijk toe moeten werken naar een cultuur die het goede leven op zo veel mogelijk domeinen van ons leven mogelijk maakt. En dat voor zo veel mogelijk leden van onze cultuur, en misschien zelfs soort…


Edit: GAS-boetes zijn trouwens een voorbeeld van die controledwang.