Antieke levenskunst vandaag?

Zoals ik al eerder schreef ben ik al een geruime tijd bezig met existentiële vragen. Daarbij is de Hellenistische levensfilosofie een krachtige inspiratiebron voor mij geweest. Zo krachtig zelfs, dat ik meen dat mijn filosofie een erfgenaam, zo niet revitalisatie, van die traditie is.

De opzet van mijn masterproef (thesis) was dan ook inspiratie halen uit de Helleense filosofie om de psychologische en existentiële ongemakken waar onze Westerse samenleving vaak mee kampt te helpen sussen, evenals het gebrek aan persoonlijke zingeving bij velen.

Deze periode, volgend op de veroveringen van Alexander de Grote, werd gekenmerkt door enkele gelijkaardige kenmerken en problemen als de onze. Kernachtig gezegd verzwakte het gevoel van maatschappelijke eenheid in Alexanders rijk enorm, en leden veel mensen aan een identiteitscrisis. De cultuur kon mensen niet meer op een bevredigende manier zeggen wie zij waren en hoe ze moesten leven.

Filosofen van die tijd zochten naar oplossingen, geïnspireerd door Socrates. Deze traditie met ondermeer de Stoa, het Epicurisme, de Cynici en de Skeptici heet dan ook de 'Socratische traditie' (al staat Socrates zelf in een nog wijdere traditie: die van de wijze man).

Wegens die gelijkenissen dacht ik dat het een goed idee was te kijken naar wat deze filosofen deden om het probleem aan te pakken. Ik wou van hen leren, niet hen klakkeloos na-apen of hun oplossingen projecteren op de dag van vandaag - al moet ik toegeven dat veel van hun inzichten effectief ook waardevol zijn vandaag, maar daar kom ik dadelijk bij.

Dé oplossing, of eerder conclusie, waar ik toe kwam was eenvoudig gezegd, maar moeilijk gedaan: als onze cultuur niet bevredigend zegt wie wij zijn en wat we moeten doen, dan moeten we het zelf maar doen!

Inderdaad eenvoudig gezegd… Maar hoe doe je zo iets? Hoe bouw je zelf een identiteit op?

Eén van de zaken die ik geleerd heb in mijn masterproef, is dat die antieke filosofen hun filosofie gebruikten als een vormend instrument. Filosofie is een set werktuigen om jezelf en je manier van leven als een standbeeld te bewerken en uiteindelijk zelfs te perfectioneren - zij spraken over het vervolmaken van de ziel.

De conclusie was dus wederom eenvoudig: ik moest een set filosofische werktuigen vormen zodat ik aan mijn 'ziel' kon werken. Maar het moest wel op een zodanige manier gebeuren dat anderen er ook wat aan hadden. Wat mij betreft mogen ze mijn werktuigen gerust voor zichzelf aanpassen.

Geleid door inzichten van mijn antieke voorgangers en het werk van Pierre Hadot en Martha Nussbaum volgde ik mijn eigen ervaring en bouwde een filosofie. 

Het resultaat mag er zijn: een moderne invulling van een antieke manier van filosoferen. Het Pentapharmacon! :)

Sinds het indienen van mijn masterproef valt het me op dat blijkbaar nog mensen mijn inzicht delen. Ik zie vele anderen ook teruggrijpen naar die prachtige Griekse denkers. 

Ik zie een enorme boost van de levenskunst, een op de hellenistische oudheid gebaseerd project, in gang gezet door Michel Foucault. Ik zie tonnen Epicureïsche maatschappij-kritiek en anti-commerciele wenken naar het goede leven. Vooral in de cognitieve therapie zie ik een heropleving van Stoïcijnse inzichten en oefeningen van de geest. En recent zag ik in het station een man het Handboekje van Epictetus lezen.

Op zich is dit een goede beweging. En zeker dat laatste liet me breed glimlachen. Maar er zijn enkele kritieken.

Om te beginnen vind ik het onvolledig werk om als een ware postmodernist stukjes en beetjes van antieke filosofie bij de kraag te grijpen om ze te gebruiken als min of meer gepaste lapjes om de scheuren van ons cultureel kleed te dichten. 

In eerste instantie is dit goed, en juich ik dit toe. Bijvoorbeeld epicurisme en de stoa zijn effectief uitstekende instrumenten om respectievelijk zaken als bijvoorbeeld consumptiedrang en sociale angst aan te pakken. Maar hetgeen ik wil zeggen is dat we toe zijn aan vernieuwing. We hebben instrumenten nodig die aangepast zijn aan onze tijd. We moeten verder gaan en zelf een nieuwe filosofie uitwerken!

Een andere kritiek is negatiever van aard. Dat betreft de commerciële uitbuiting van antieke filosofieën en levenskunst. 

Verkopers zien dat er nood is aan een bepaald soort antwoorden - namelijk op existentiële en levensfilosofische kwesties. Zij zien eveneens dat vooral de traditie van levenskunst daar een geschikt én aantrekkelijk antwoord voor is, dus gaan ze boeken hierover verkopen en er reclame over maken. Zo zag ik bijvoorbeeld een artikel: zet uw leven op orde met deze stoïcijnse luister-cd. 

Het grootste probleem met deze bescheiden commercialisering is dat de gepresenteerde 'filosofie' of 'levenskunst' haar ziel verliest, dat wil zeggen: ze verliest net die ene geweldige troef als identiteit verlenend en zelfs zingevend geheel.
De reden hiervoor is simpel: het uiteindelijke doel van deze filosofie is niet langer iemand helpen zijn identiteit te vormen (een daad van liefde), maar winst maken (de ander als gebruiksmiddel zien). Op zijn best kan deze filosofie dienen als het lapje stof dat scheuren in het cultureel kleed dicht.

Een laatste gevaar van reclame is dat ze overdreven beloftes doet. Filosofie is geen wondermiddel dat alle ellende als bij toverslag uit je leven laat verdwijnen.

Heb genoeg aan jezelf

Mensen zeggen soms dat ze zichzelf niet waren: ze hadden een slechte dag, een rothumeur door slaaptekort of slecht nieuws, of ze waren uitzinnig van woede vanwege onrecht. Hoe dan ook, zo nu en dan hoor je die uitspraak: 'ik was mezelf niet'. 

Ik denk niet dat dit een verstandige uitspraak is. Niet omwille van de betweterige opmerking dat als je niet jezelf bent, wie ben je dan wel? Dat doet er niet toe. Maar omwille het feit dat je jezelf tekort doet wanneer je zoiets zegt. Je aanvaardt en erkent een deel van jezelf niet, wat vanzelfsprekend voor ontevredenheid zorgt.

Het legt druk op je schouders, want zo communiceer je dat je alleen maar jezelf bent – zoals je hoort te zijn – wanneer je op je best bent.
Maar het is nu eenmaal zo dat je goede en slechte dagen hebt.  In feite, alle dagen zijn even goed, het is je ideaalbeeld echter dat bepaalt of zo'n dag goed, slecht of onverschillig is. Dat wil zeggen: afhankelijk van hoe je zelf vindt dat je moet zijn, zal je oordelen vellen over jezelf.

Zeggen dat het slechte deel jezelf niet is, is eigenlijk aan jezelf zeggen dat je (deels) ongewenst bent. Naast het onprettige gevoel dat dit geeft, vermoed ik dat zo iets 'slecht' gedrag zelfs in de hand werkt. Jij gaat je toch ook niet al te vriendelijk of behulpzaam opstellen wanneer je je in een gezelschap bevindt dat liever wou dat je er niet was en als je er toch bent dat je totaal anders was? 

Je bent altijd jezelf! Soms ben je op je best, soms ben je op je slechtst maar meestal zweef je daar tussen in. 

Hoe je bent op je slechtst is niet iets dat afgekeurd moet worden, maar het kan dienen als een persoonlijke waarschuwing: probeer dit te vermijden zo veel als kan, maar aanvaard dat het nu eenmaal soms gebeurt. 

Hoe je bent op je best is geen morele standaard waar je steeds aan moet voldoen, maar het is wel een lichtbaken en inspiratiepunt dat je kan gebruiken tijdens je dagdagelijkse leven om jezelf te verbeteren, om te pogen alles wat je doet zo goed mogelijk te doen. Evident aanvaardend dat je maar zelden volledig naar dat ideaal kan handelen. Dat is oké.

Heb genoeg aan jezelf! Je bent ook maar een mens, met liefde en met pijn. :)

De zin van het leven is een vuurtoren

Gisteren had ik het er kort over dat we in ons leven onze verwachtingen min of meer realistisch moeten houden, dat we geen onbereikbare verlangens als zoete sehnsucht moeten koesteren, simpelweg omdat dit een garantie inhoudt voor bittere teleurstelling, zelfbeklag en frustratie.

Aan de andere kant schreef ik met evenveel vuur over mijn ideaalbeeld: een bijna tot in de perfectie vorm gegeven leven aan de hand van mijn pentapharmacon. 

Zo een leven is volslagen optimistisch en tegelijk realistisch. Het getuigt van de hoogst mogelijke vorm van onafhankelijkheid en tevens interne vrijheid. Eveneens impliceert het dat men voorbereid is op alle mogelijke gebeurtenissen zodat men deze met gemoedsrust en een vriendelijke attitude tegemoet kan treden. En men aanvaardt zichzelf, anderen en de wereld volledig zoals zij zijn, zonder daarbij defaitistisch te worden - in feite: men schat alles exact naar waarde en is volmaakt tevreden met dit alles.

In de oudheid werd deze toestand wijsheid of geluk genoemd, en er was dan ook een hele traditie van 'de wijze man' die als ultiem voorbeeld en streefdoel diende. Vooral de filosofie uit de Hellenistische periode (323 v. Chr.–146 v.Chr.) was gericht op het bereiken van deze toestand, van wijsheid. 

Ik beschouw mijn pentapharmacon als een erfgenaam, zo niet zelfs een revitalisatie, van die traditie.

Echter, een reeds in die periode gangbare kritiek was exact de onhaalbaarheid van het ideaal van wijsheid. Onhaalbare idealen lijden tot teleurstelling, frustratie, bitterheid, … en hetzelfde zou dus over mijn filosofie gezegd kunnen worden.

Is wat ik schrijf onhaalbaar? Nee, ik meen van niet! En dat om de simpele reden dat wijsheid bereiken eigenlijk niet het streefdoel is van mijn filosofie, of beter: toch niet helemaal. 

Het ware streefdoel is steeds maar weer mijn leven verfijnen, bijstellen en verbeteren: pogen er een zo goed, aangenaam en mooi mogelijk leven van te maken. Dat op zich is natuurlijk géén onbereikbaar doel! Integendeel! Het is een doel dat op eender welk moment in ons leven volledig te realiseren valt, telkens opnieuw.

Maar wat komt die wijsheid er dan bij doen? Waar dient zij dan wel voor? Wel, ik beschouw wijsheid als mijn richtlijn tijdens het vormgeven van mijn leven, ja, ik beschouw wijsheid als een vuurtoren. En net zoals een schip (hopelijk) nooit tot bij de vuurtoren komt, evenzo kom ik nooit volledig in een toestand van wijsheid. Toch is de felle lichtbundel die zij uitgooit op de zee des levens een boei langswaar ik me kan voorttrekken, ja, zij is als het ware een hand die me hogerop helpt.

Wie dit begrijpt, zal ook begrijpen waarom ik zeg dat de afwezigheid en zelfs de onmogelijkheid van perfectie garant kan staan voor een zinvol leven. Dit feit staat ons namelijk toe het leven voortdurend zin te geven. Want aangezien het nooit perfect is, is er altijd wel iets te doen, is er altijd die openheid onszelf te verbeteren, steeds opnieuw.

Merk nog op dat dit voortdurende verbeteren niet iets is dat we voor anderen doen, maar louter voor onszelf. En eveneens dat het aanvaarden van onszelf zoals we nu zijn, met alle beperkingen én mogelijkheden, een voorwaarde is om onszelf werkelijk te kunnen verbeteren. 

Onszelf verbeteren vertrekt niet uit ontevredenheid met hoe en wie we zijn. Het is geen wens anders te zijn dan we zijn, maar eerder een wens om wat we reeds zijn, nog beter te zijn. Het materiaal verder uitbouwen en er meester over worden.

Of met een metafoor. We moeten beter leren roeien met de riemen die we hebben, in plaats van ons te beklagen over de slechte kwaliteit en te wensen dat we andere roeiriemen hadden.

Take it easy

Onze realiteit wordt fundamenteel bepaald door de ervaringen die we reeds opgedaan hebben. Onze enige hoop op een betere wereld is dus deze zo te organiseren dat de kans op positieve ervaringen het grootst is.

Dit is exact hetzelfde principe dat ik formuleerde in het kader van rust, onafhankelijkheid en de vrees te falen. Zo-ook voor vriendelijkheid. 

Het spreekt werkelijk voor zich dat we deze deugden niet alleen moeten nastreven, maar ons leven ook zo organiseren dat het beoefenen ervan eenvoudiger is. Waarom moeilijk doen als het makkelijker kan?

Hiervoor is een flinke dosis kennis over jezelf, anderen en de wereld nodig. En hoe verkrijg je die? Wel, door ervaring op te doen en daar over na te denken natuurlijk! ;)

Dromen als een gedicht

Een misschien ietwat bizarre constatatie, maar ik vermoed dat dromen theorie-afhankelijk zijn. Met andere woorden, het wereldbeeld en de theorieën die je aanneemt of bezig houden, hebben een grote kans je droom te 'kleuren'. Ik zeg dit, omdat het ook de interpretatie van een droom kan beïnvloeden.
Persoonlijke voorbeelden zijn dromen over het neo-platonische Ene, over logische bewijzen, over een 'goddelijke' inferentie, eudaimonia, over wijsheid zoals de Hellenistische filosofen dat zagen en deze morgen in het speciaal over het stoïcijnse concept van deugd.

Yalom meent met Freud dat dromen de 'wachters van de slaap' zijn die de slaap beschermen tegen doodsangst, zodat men verder kan slapen. Of zij de slaap hiertoe reduceren weet ik niet, maar ik heb zo mijn twijfels of dat de werkelijke functie van dromen is.

Grimes meent dan weer dat dromen een hermeneutische wijsheid bevatten, dat dromen ons niet proberen beschermen, maar ons net iets proberen vertellen. Ook dat is misschien wat vergezocht en theorie-bepaald. Dromen kunnen ons in ieder geval iets vertellen.

Het enige dat ik hier over weet, is dat dromen overduidelijk gaan over wat je bezighoudt, gekleed in een surrealistisch jasje van wat je eerder ervaren hebt. Een droom is een buiten-talig gedicht met jezelf als onderwerp. Ik heb echter niet gezegd dat het altijd goede gedichten zijn. :)

Vrees geen pijn; doe gewoon

Ik heb altijd een ongelovige fascinatie gehad voor het stoïcijnse motto: 'pijn is onverschillig'.

Het kost moeite dit te geloven. Maar ik voel toch intuïtief aan dat hier een wijsheid verborgen zit, als een zonnige open plek diep in het donkere woud. Tijdens mijn boswandeling vang ik zo nu en dan een zonnestraaltje op dat me in de richting wijst van die open plek.

Deze blog is zo een zonnestraaltje op mijn zoektocht.

Wandel een eindje mee met me. :)

--- 

Pijn is onverschillig. Deugd niet. Pijn bestaat wel. Deugd ook.

Wie volslagen deugdelijk handelt, handelt naar beste kunnen. De deugdzame mens is hij die zijn best doet.

De pijn, zorgen en tegenslagen die niet vermeden kunnen worden door je best te doen liggen buiten onze macht. We moeten hen aanvaarden als fatum. Zulke dingen horen nu eenmaal bij het leven.

Wat belangrijk is, is wat we doen met die dingen die wel in onze macht liggen. Ik spreek uit ervaring dat wanneer je wat binnen je macht ligt aanpakt en niet uitstelt, je wel niet volledig bevrijd van pijn zal zijn, maar wel van onrust.
Op zo'n moment is je leven zoals het voor jou hoort te zijn.

Doe wat je zelf nodig vindt!