Mijn Prometheus

Enkele jaren geleden werkte ik rond de Prometheus-mythe en stelde deze in dienst van een existentialistische filosofie: de pijn en angst van het kunnen voorzien van onafwendbare rampen en vooral de dood. 

Specifieker was de reden hiervoor dat ik worstelde met het idee dat er kennis is die we maar beter niet kunnen hebben. Werkelijk de ignorance is bliss-idee. 

Vandaag besef ik dat, hoewel interessant, dit niet is wat me eigenlijk aantrekt in deze mythe: het is de extreme straf en haar onrechtvaardige karakter die me boeien. Prometheus komt naar voren als een integere titaan die staat, leeft en lijdt voor waar hij om geeft: de mens.

Bron

Het is niet zijn moed (hij weet namelijk reeds van tevoren wat hem te wachten staat) of integriteit die me zo aanspreken, maar het gegeven dat hij zo zwaar tot in de eeuwigheid gestraft wordt omdat hij staat voor wat belangrijk is voor hem. Prometheus wordt Mensenvriend genoemd. En daar wordt hij op afgerekend, op wie hij is.

Wat mijn fascinatie (en identificatie) nog sterker maakt, is dat hij gestraft wordt voor een goede daad. Prometheus wou die arme, zwakke mensen helpen met de gift van het goddelijke vuur – rede, licht, warmte, leven, techniek, cultuur, … Hij deed het uit mededogen, om de aanvankelijke onrechtvaardigheid in de schepping van Zeus ongedaan te maken. 

En dat is het laatste boeiende aspect van deze mythe: haar rebelse karakter. Niet zomaar rebels, maar rebels tegen een duidelijk onrechtvaardige heerser die zijn macht niet in het voordeel van zijn onderdanen uitoefent – integendeel!

Prometheus durft het aan om de rechtvaardigheid van Zeus' gezag in vraag te stellen en tegen diens wetten in te gaan door de mensen het goddelijke vuur te bezorgen, wetende wat zijn straf zal zijn. Hij doet het toch.

Dat is het onrechtvaardige: Prometheus doet het omwille wie hij is, om een goede daad te stellen die eerdere onrechtvaardigheid moet rechtzetten, en wordt hiervoor afschuwelijk gemarteld tot in de eeuwigheid.

Evident is deze mythe nog veel rijker en genuanceerder dan wat ik hier weergeef. Dit was slechts een poging de vinger te leggen op wat me altijd heeft aangetrokken tot deze bijzondere mythologische figuur.

Rede vs intuïtie?

Bij het lezen van een klassieke morele casus raakte ik even in verwarring. Het betrof het geval van een broer en zus die eenmalig, vrijblijvend seksueel contact hebben zonder negatieve gevolgen en met meerdere voorbehoedsmiddelen.

Zoals bedoelt schokte dit me eerst. Ik had hier een erg negatief en afkeurend gevoel bij en vond wat ze deden niet goed. Nu, geheel trouw aan mijn eigen filosofie, stelde ik me dus vervolgens de rationele vraag waarom ik dit niet goed vond – je hebt ten slotte goede redenen nodig voor negatieve opvattingen.

De conclusie was dat ik helemaal geen reden kon vinden, en dus paste ik mijn intuïtieve opvatting aan.

Ik vroeg me af hoe het kwam dat mijn rede een intuïtieve reactie overtrof. Niet dat zij die laatste blokkeerde. Het was meer alsof mijn rede de intuïtieve reactie suste en haar affectieve kracht deed wegebben. Eenvoudig gezegd: ik veranderde van gedacht.

Hoe kon dit? Bevat de rede dan toch waardegeladen kracht? Ik meen van niet.

Ik kon van gedachten veranderen omdat mijn filosofische principes niet strikt rationeel zijn. Ik heb namelijk de gewoonte mijn intuïties om te zetten in doordachte cognitieve en algemene principes.

Het komt er op neer dat ik kijk naar mezelf 'aan het werk'. Achteraf denk ik hier dan over na en tracht de vinger te leggen op de algemene lijn van mijn intuïties of ervaringen. 

Dit is zeker geen eenmalige procedure: het vergt vele zelf-waarnemingen, wat resulteert in een zoektocht naar algemene principes die passen bij elk van die zelf-waarnemingen.

Eenmaal een principe gevonden is, sta ik nog voor de opdracht dit in verband of confrontatie te brengen met andere gevonden principes. Nieuwe intuïties of ervaringen worden telkens geplaatst in dit kader van zelf-waarnemingen en gevonden principes, om zo een steeds algemener en consistenter geheel te verkrijgen – met name: mijn filosofie.

Het zou me dus eigenlijk niet mogen verbazen dat mijn filosofie een intuïtieve reactie kan bijsturen: hoewel rationeel gecementeerd, zijn de bouwstenen van mijn filosofie intuïties.

Verdriet en de emotionele kettingreactie

Ik weet niet of je al gemerkt hebt dat soms het ene verdriet het andere verdriet lijkt op te roepen. Alsof al je onverwerkte verlies en tegenslag zich plots tegelijk aan je opdringen. 

Hoe komt dit en wat hebben die verschillende zaken met elkaar te maken? 

Het antwoord zit hem in de aard van verdriet: ze is een effect, een emotie die optreedt wanneer verlies en tegenslag te hevig worden om direct cognitief te verwerken. Met andere woorden: wanneer het te veel en te hevig is om direct aan te kunnen. Verdriet helpt ons in feite dit in goede banen te leiden. 

Wanneer we vele onverwerkte tegenslagen en verliezen met ons meedragen zal verdriet natuurlijk makkelijker boven komen. 

Hoe meer er zit, hoe minder we kunnen verdragen, hoe sneller het verdriet in actie schiet. Op die manier kan één tegenslag de trigger zijn voor het verwerkingsproces van eerdere tegenslagen.